* نخستین آغازگران عکاسی در ایران
نخستین آغازگران عکاسی در ایران، از کشورهای روسیه، فرانسه، اتریش و ایتالیا بودند که در مدرسه‌ی دارالفنون نیز تدریس می‌‌کردند. عکاسی نیز پس از ۱۸۶۰ در برنامه‌های درسی دارالفنون گنجانده شد. نخستین خارجی که در ایران با روش صفحه‌ی نقره عکس‌برداری کرد دیپلمات جوان روسی به نام “نیکلای پاولوف” بود. پس از وی “ژول ریشار” فرانسوی نیز که در حدود سال‌های ۱۸۴۴-۱۸۴۶ به ایران آمد با این روش عکس‌برداری کرد و سپس در دارالفنون به تدریس زبان فرانسه پرداخت وی پس از آن‌که دین اسلام را برگزید، نام “میرزا رضا‌خان” را برای خود انتخاب کرد. ” کرشیش” اتریشی معلم توپخانه‌ی دارالفنون و “فوکتی” ایتالیایی نیز از نخستین کسانی بودند که دست به تجربیاتی اندک در عکاسی زدند. در کتاب” المآثر و الآثار” تالیف “محمدحسن‌خان اعتماد‌السلطنه” که به سال ۱۳۰۷ قمری تالیف یافته است مطلبی با عنوان ترویج علم و عمل عکس به این شرح آمده است که خالی از خطای تاریخی در برشمردن وقایع صحیح تاریخ عکاسی ایران نیست: “علم عکاسی که از شعب علوم طبیعی است، در این عهد [ناصری] جاوید مهد، رواج گرفته و انتشار یافت. اگر چه نمونه‌ی آن در اواخر سلطنت مرحوم محمدشاه به دست ریشارخان!؟] سرتیپ، معلم زبان فرانسه و انگلیسی و غیره ارائه شد، اما اصل شیاع و تکمیل این صنعت و انتشار عمل عکس را که مسیو ریشارخان آورده و بر روی صفحه نقره‌ای می‌‌انداختند، اسمش را داگئروتیپ می‌‌گفتند به اسم شخصی است که مخترع آن بود… اینک شماره استادان عکاسین و مواقع عکاسخانه‌ها در دارالخلافه طهران و سایر بلاد معظمه‌ی ایران صعوبت و اَشکالی به کمال دارد” بدین ترتیب، می‌‌توان گفت که عکاسی در اواخر حکومت “محمدشاه قاجار” یعنی در سال‌های قبل از ۱۲۶۴ قمری که “ناصرالدین شاه قاجار” به سلطنت رسید به ایران وارد شده است. درست بعد از سه سال که از اختراع عکاسی به روش “داگروتیپ” در فرانسه گذشته بود، این پدیده‌ی نوظهور به کشور ایران راه پیدا کرد. عکاسی، پس از به سلطنت رسیدن “ناصرالدین شاه” با توجه به اشتیاق فراوان شاه، دوران پیشرفت و تعالی خود را تا مرزهای هنر گسترش داد.

* نخستین عکاس ایرانی
نخستین مرد عکاس ایرانی را برخی پژوهشگران تاریخ، عکاس “شاهزاده ملک قاسم میرزا” دانسته‌اند که به روش “داگروتیپ” بر روی صفحه‌ی نقره عکاسی ‌‌کرده است. “ناصرالدین شاه قاجار” را نیز به سبب علاقه‌ی بسیار او به این فن، از آغازگران ایرانی عکاسی برشمرده‌اند. وی عکاسی را از عکاسی فرانسوی به نام “فرانسیس کارلهیان ” که به همراه “فرخ‌خان امین‌الملک” برای آموزش و ترویج عکاسی به ایران آورده شد، آموخت. “اعتماد‌السلطنه”، در کتاب خاطراتش بارها به عکاسی توسط شاه اشاره کرده است. در آلبوم خانه‌ی کاخ گلستان نیز عکس‌های بسیاری موجود است که عکس‌برداری آن‌ها توسط “ناصرالدین شاه” انجام گرفته است. “آقا رضا عکاس‌باشی”، “حسن علی عکاس”، “آقایوسف عکاس”، “ایر جلیل‌الدوله قاجار”، “میرزا احمد صنیع‌السلطنه”، “ابوالقاسم ابن محمد تقی نوری”، “میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی”، “آنتوان‌خان سوریوگین” و “عبدالله قاجار”، از دیگر عکاسان پُرکار و نامدار دوران قاجار به‌شمار می‌‌آیند که نمونه‌ی آثار آنان در میان مجموعه‌های باقیمانده از دوران قاجار و نزد اشخاص، به فراوانی دیده می‌‌شود. برای آگاهی بیشتر به این کتاب‌ها نگاه کنید:

– افشار، ایرج، گنجینهٔ عکس‌های ایران، نشر فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۰

– ذکا، یحیی، تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۷۶

– طهماسب‌پور، محمدرضا، ناصرالدین شاه عکاس ، نشر تاریخ ایران، تهران ۱۳۸۱

* نخستین عکاسی در شب (در ایران)
نخستین عکاس‌خانه‌ای که توانست در شب عکس برداشته و بر آن تبلیغ بکند عکاس‌خانه “محمد جعفر خادم” نزدیک چهار راه حسن‌آباد بود، (تا آن زمان به‌جز در روز و توسط نور آفتاب گرفتن عکس مقدور نبود). وی با به‌کار‌گیری نور مصنوعی چراغ‌های الکتریکی توانست در عکاس‌خانه‌ی خود که تا آن زمان فقط با استفاده از نور روز عکس‌برداری امکان‌پذیر بود، امکان عکس‌برداری در محیط بسته‌ی عکاس‌خانه را در روز و شب فراهم کند. عکس‌برداری به این روش به‌دلیل به‌کارگیری نیروی الکتریسیته بسیار گران و تقریباً ۳ برابر قیمت عکس‌هایی بود که در نور روز گرفته می‌‌شد.

برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به:

– ذکا، یحیی، تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران ،انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ۱۳۷۶،مقاله مربوط به محمد جعفر خادم

* نخستین عکاس خانه عمومی در ایران

در آغاز رواج فن عکاسی در ایران، نخستین عکاسخانه در تهران عکاسخانه‌ی مبارکه‌ی همایونی در کاخ گلستان بود که به فرمان “ناصرالدین شاه” و برای امور شخصی و دولتی در دربار ایجاد شده بود که همگان به آن‌جا راه نداشتند. اما پس از چندی نخستین عکاسخانه برای استفاده عموم به فرمان “ناصرالدین شاه” در تهران تأسیس شد. در روزنامه دولت علیه ایران که به سال ۱۲۸۵ هجری قمری منتشر شده، اعلانی در باره تأسیس این عکاسخانه عمومی به شرح زیر آمده است:

” اعلانات”

“چون اغلب مردم زیاده از حد مایل و راغب هستند که عکس خود را بیاندازند و در عکاسخانه‌ی مبارکه‌ی دولتی همه‌کس نمی‌توانست برود و عکس خود را بیاندازد،عکاسباشی “عباس‌علی بیگ” آدم خود را، که مدت‌ها در زیر دست او بوده و تربیت شده و در عکاسی کمال مهارت را پیدا کرده بود، قرار گذاشت در خیابان جباخانه‌ی مبارکه (باب همایون کنونی) حجره‌ای ترتیب و اسباب عکاسی آماده نماید تا هر کس را میل انداختن عکس خود باشد، در آن‌جا رفته عکس بیاندازد و قیمت آن هم موقوف به بزرگ و کوچکی عکس است: عکس بزرگ یکی چهار هزار “دینار” است تا دوازده عدد پس از آن، هر کس زیادتر طالب باشد، یکی سه هزار دینار است، عکس کوچک یکی دوهزار دینار است تا دوازده عدد. بعد از آن هر کس زیادتر بخواهد، یکی سی “شاهی” است.”

از این تاریخ به بعد، گشایش عکاسخانه‌ها در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران مانند اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز و رشت رو به فزونی بوده است. چنان‌که “اعتماد السلطنه” در کتاب” المآثر والآثار” که تاریخ چهل سال فعالیت‌های سیاسی،فرهنگی و اجتماعی دوران ناصری را در بر دارد، تعداد عکاسخانه‌ها و استادان عکاسی را در تهران و سایر بلاد ایران بسیار زیاد و خارج از حد شمارش، نوشته است.

* نخستین عکاسان زن ایرانی

نخستین عکاسان زن ایرانی را باید در میان زنان حرمسرای “ناصرالدین شاه قاجار” که خود شیفتهٔ این فن بود جست‌وجو کرد. در برخی از آلبوم‌های ناصری که در آلبوم خانه‌ی کاخ گلستان موجود است، آثاری از این زنان عکاس که به طور تفننی به عکاسی می‌‌پرداخته‌اند دیده می‌‌شود. اما نخستین زن ایرانی که به صراحت بر عکاسی او اشاره رفته، “عزت ملک خانم” ملقب به ” اشرف‌السلطنه” همسر “محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه” وزیر انطباعات دوران ناصری است که عکاسی را از “شاهزاده محمدمیرزا” پسر عموی خود فرا گرفته است. “اعتمادالسلطنه” در کتاب ارزشمند خود، “روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه” که شامل وقایع چهل سال زندگی پر ماجرای وی در دربار “ناصرالدین شاه” است، بارها به عکاسی وی اشاره کرده است. شرح روشنگری را نیز یکی از بستگان “اشرف‌السلطنه” در مقدمه چاپ‌های بعدی این کتاب در معرفی “اشرف‌السلطنه” و فعالیت‌های او از جمله عکاسی نوشته است. از دیگر عکاسان زن ایرانی می‌‌توان به زنان خانواده “معیر الممالک” اشاره کرد که به لحاظ آشنایی معیر و دارا بودن عکاسخانه‌ای مجهز در منزل شخصی، امکان عکس‌برداری توسط زنان وی فراهم بوده است. دو تن از زنان دوران ناصری نیز به نام‌های “فاطمه سلطان خانم” همسر “میرزا حسنعلی عکاس” و “عُذرا خانم” همسر “آقا یوسف عکاس” که از عکاس باشی‌های شاه بوده‌اند به عکاسی می‌‌پرداخته‌اند. همسر و دختر “آنتوان‌خان سوریوگین”، عکاس نامدار دوران ناصری تا “رضا شاه” را نیز باید در شمار نخستین زنان عکاس در ایران آورد..

* نخستین عکاس آثار تاریخی ایران

“لوئیجی پشِه” سرهنگی از اهالی “ناپل”ایتالیا و معلم پیاده نظام ارتش ایران که خود عکاسی پرشور و شوق بود، در ۱۸۴۸ به ایران مهاجرت کرد تا فرماندهی کل قوای پیاده نظام ایران را بر عهده گیرد. وی نخستین عکس‌ها را به روش کلودیون تر از آثار باستانی تخت جمشید و برخی مناظر شیراز گرفته است. پشه این عکس‌ها را با هزینه‌ی خود و در سفری که به فوریت ” به طرز چاپاری” به شیراز رفته گرفته و در آلبومی به “ناصرالدین شاه قاجار” اهدا کرده است. این آلبوم که قدیم‌ی‌ترین آلبوم موجود در آلبوم خانه کاخ گلستان است نمونه‌های دیگری نیز در کتابخانه‌های مشهور دنیا دارد. آلبوم پشه از جهات بسیاری قابل اهمیت است. این آلبوم اولین گزارش تصویری و نخستین عکس‌های مستند و اولین عکس‌ها از آثار باستانی را در خود جای داده است.
برای آگاهی بیشتر نگاه کنید به:

– طهماسب پور،محمدرضا، ناصرالدین،شاهِ عکاس، نشر تاریخ ایران، تهران ۱۳۸۱، مقاله: گزارش‌های تصویری در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه