اقتباس ادبی در سینمای ایران
سینما و ادبیات دارای رابطه ای در هم تنیده هستند، بر این اساس اقتباس از آثار ادبی در سینما یکی از گونه های پرطرفدار در عرصه هنر هفتم است. در سینمای ایران نیز تک آثارِ اقتباسی خوش درخشیده اند اما این گونه هنوز راه درازی را پیش رو دارد و نیازمند تجربه های بیشتر است.

پایه برجسته هر فیلم مربوط به قصه ای است که روایت می کند. از این رو برخی فیلم ها از داستان های ادبی بهره می برند. در واقع رمان، شبیه ترین نوع ادبی به فیلم است و بیشترِ اقتباس های سینمایی، برمبنایِ رمان ها صورت می گیرد. می توان اقتباس سینمایی را به نوعی ترجمه متن مکتوب به متن تصویری دانست که طی آن، فیلم ساز می کوشد با امکانات گوناگون سینما، معادل هایی تصویری برای نشانه های زبانی ایجاد کند.
در برخی جشنواره های مطرح سینمایی از فیلمنامه های اقتباسی نیز تقدیر می شود، این مساله گویای اهمیت این گونه سینمایی است.
اقتباس های سینمایی از آثار ادبی شامل اقتباس آزاد (برداشت آزاد)، اقتباس وفادار به متن و اقتباس لفظ به لفظ است. در اقتباس آزاد نویسنده فیلمنامه اقتباسی یـک ایده، موقعیت یا یک شخصیت را از منبع ادبی گرفته و آن را به گونه ای مستقل و در روایتی بدیع همراه با فضا، مکان، زمـان و شخصیت های جدید و در کشاکش روابطی تازه می پروراند.
در اقتباس وفادار به متن، نویسنده فیلمنامه اقتباسی تلاش می کند با حفظ روح اثر اصلی، تا حد ممکن، منبع ادبی را در قالب سینما بازآفرینی کند. اقتباس های لفظ به لفظ نیز بیشـتر منحصـر بـه اقتبـاس از نمایشنامه ها و داستان های کوتـاه هسـتند که سازندگان آنها، تمایل شدیدی به حفـظ همـه کلیـات و جزئیـات اثـر ادبـی در فـیلم خـود دارنـد.
نکته مهم در اقتباس ادبی از آثار خارجی این است که اگر نتوان آن ها را به درستی ایرانیزه کرد، نباید انتظار موفقیتی از چنین فیلم هایی داشت. زیرا تا زمانی که زبانِ اثر پرداخت مناسبی نشود امکان همذات پنداری مخاطبان امری بعید می نماید.
آثار ادبی ، مبتنی بر زمینه و بافت اجتماعی هستند و بر این اساس به ویژه اقتباس نعل به نعل یا لفظ به لفظ از آثار خارجی نمی تواند در اعتلای سینمای نقش سازنده ای را ایفا کند. بر این اساس تفاوت های فرهنگی در سبک زندگی و جهان زیست باید در اقتباس ها مورد توجه قرار گیرد. در نظر گرفتن روح زمانه و ذائقه تماشاگران در استقبال از اقتباس های سینمایی نقش برجسته ای دارد. تجربه ثابت کرده که فیلم هایی از آثار خوب ادبی اقتباس شده اند اما نتوانسته اند مخاطبان را جذب کنند.
اقتباس ادبی در سینمای ایران را می توان در برهه های مختلف مشاهده کرد. بخشی از این اقتباس برگرفته از آثار نویسندگان ایرانی و دسته ای دیگر رمان های خارجی است. هر چند گونه اقتباسی در سینمای ایران را می توان در دوره های مختلف مشاهده کرد اما کمتر آثاری را می توان به عنوان آثاری موفق در این زمینه برشمرد.
در میان نویسندگان ایرانی می توان به «هوشنگ مرادی کرمانی» اشاره کرد که بیشتر کتاب هایش تبدیل به فیلم شده اند. آثار این نویسنده توانمند، تاثیر بسیار چشمگیری بر سینمای ایران گذاشته و کمتر نویسنده‌ ایرانی را می توان سراغ گرفت که تا این اندازه در رسانه‌ های تصویری و مخاطبان آن مطرح شود.
تاکنون آثار مختلفی در قالب فیلم و سریال از کتاب های مرادی کرمانی وام گرفته اند. برای نمونه می توان به قصه‌های مجید (۱۴ داستان)، ۱۱ فیلم تلویزیونی و سه فیلم سینمایی به کارگردان «کیومرث پوراحمد»، خمره فیلمی به کارگردانی «ابراهیم فروزش»، چکمه فیلمی به کارگردانی «محمدعلی طالبی»، «مهمان مامان» فیلمی به کارگردانی «داریوش مهرجویی» و مثل ماه شب چهارده در قالب سریال تلویزیونی و یک فیلم سینمایی به کارگردانی «محمد علی طالبی» اشاره کرد.
در میان کارگردانان ایرانی نیز می توان از «داریوش مهرجویی» نام برد که نزدیک به نیمی از فیلم‌های خود را بر اساس اقتباس از آثار ادبی ساخته است. در این زمینه فیلم‌نامه های فیلم های «گاو» متاثر از کتاب «عزاداران بیل»، نوشته «غلامحسین ساعدی»، «آقای هالو» متاثر از کتاب «آقای هالو»، نوشته «علی نصیریان»، «دایره‌ مینا» متاثر از کتاب «غلامحسین ساعدی»، «درخت گلابی» متاثر از داستان «درخت گلابی» اثر «گلی ترقی» و «میهمان مامان» متاثر از داستان «مهمان مامان» از «هوشنگ مرادی کرمانی» نوشته شده اند. همچنین چند فیلم وی اقتباس آزادی از آثار خارجی‌ هستند از جمله فیلم های «بانو» متاثر از کتاب «ویریدیانا» نوشته «بونوئل»، «سارا» متاثر از کتاب «خانه عروسک» اثر ایبسن و فیلم «پری» نیز متاثر از «فرانی و زویی، سالینجر» ساخته شده اند.
البته از نویسندگان و کارگردانان دیگری نیز می توان نام برد که با تک آثاری اقتباسی توانسته اند موفق باشند اما این امر چندان فراگیر نبوده است. بنابر این سینمای ایران برای استفاده بهتر از اقتباس ادبی هنوز راه درازی را پیش رو دارد و نیازمند تجربه های بیشتر است.

به نقل از ایسنا