روانشناسی در سینما:
رازی که در رفتار شخصیت‌ها پنهان است

تا به حال از خود پرسیده‌اید چرا بعضی شخصیت‌های سینمایی آنقدر واقعی، ملموس و به‌یادماندنی به نظر می‌رسند، انگار که آن‌ها را از نزدیک می‌شناسیم؟ پاسخ این سوال، برخلاف تصور عمومی، در کتاب‌های قطور و نظریه‌های پیچیده نیست، بلکه در یک تعریف بسیار ساده و کاربردی از روانشناسی نهفته است که مستقیماً به هنر سینما و شخصیت‌پردازی گره خورده است.

۱. روانشناسی به معنای مطالعه «روح» نیست

یکی از تصورات رایج اما اشتباه، یکسان دانستن مفاهیم «روح» و «روان» است. بسیاری گمان می‌کنند روانشناسی با مقوله متافیزیکی «روح» سروکار دارد. اما این تمایز، سنگ بنای شخصیت‌پردازی سینمایی است. روانشناسی، که از شاخه‌ای از فلسفه به علمی مستقل تکامل یافته، بر مطالعه «روان» تمرکز دارد، نه «روح». فیلمسازان با جنبه‌های قابل مشاهده و قابل تحلیل انسان سروکار دارند، نه مفاهیم انتزاعی. آن‌ها به روح شخصیت نمی‌پردازند، بلکه به روان او می‌پردازند. اما روان، این دنیای درونی افکار و احساسات، چگونه بر پرده سینما مرئی می‌شود؟ پاسخ در یک تعریف شگفت‌انگیز و ساده از روانشناسی نهفته است.

۲. تعریف شگفت‌انگیز روانشناسی: علم مطالعه رفتار

وقتی پیچیدگی‌ها را کنار بگذاریم، به یک تعریف ساده و قدرتمند از روانشناسی می‌رسیم: روانشناسی در واقع همان «رفتارشناسی» است. این بازتعریف، نویسنده را از وظیفه ناممکن به تصویر کشیدن «روح» یک شخصیت آزاد می‌کند و در عوض، یک بوم عینی و قابل مشاهده در اختیار او قرار می‌دهد: رفتار شخصیت. این تعریف، روانشناسی را از یک حوزه انتزاعی به یک ابزار عملی برای هنرمندان تبدیل می‌کند. وقتی از روانشناسی در سینما صحبت می‌کنیم، در حقیقت داریم درباره مطالعه و تحلیل رفتار شخصیت‌ها حرف می‌زنیم.

اگه بخوام خیلی خلاصه بگم این هست که روانشناسی در واقع یعنی رفتارشناسی. وقتی ما راجع به روانشناسی داریم حرف می‌زنیم یعنی داریم راجع به رفتارشناسی حرف می‌زنیم.

۳. شخصیت‌های بزرگ با «اعمال» ساخته می‌شوند، نه فقط «افکار»

حال که روانشناسی را برای اهداف خود، علم مطالعه رفتار تعریف کردیم، این مفهوم چگونه مستقیماً به هنر شخصیت‌پردازی ترجمه می‌شود؟ این ایده، شالوده اصلی قاعده‌ی طلایی فیلمنامه‌نویسی است: «نشان بده، نگو». یک شخصیت که می‌گوید «من عصبانی هستم» ضعیف است؛ اما شخصیتی که فکش را منقبض می‌کند، رویش را برمی‌گرداند و لیوانی را آنچنان در دست می‌فشارد که هر لحظه ممکن است خرد شود، قدرتمند است. چرا؟ چون این یک رفتار است که فکر پنهانِ «خشم» را آشکار می‌کند. فکر کنید به مایکل کورلئونه در فیلم «پدرخوانده». ما تحول او را نه به خاطر اینکه آن را اعلام می‌کند، بلکه با تماشای بستن آرام در به روی همسرش درک می‌کنیم – عملی از قاطعیت و جدایی عاطفی که بسیار بیشتر از هر دیالوگی حرف برای گفتن دارد.

این رفتار در واقع آبش خورش افکار آدمیست. پس وقتی راجع به روانشناسی داریم حرف می‌زنیم… داریم راجع به افکار و اعمال آدمی حرف می‌زنیم.

نتیجه‌گیری: از این پس چگونه فیلم خواهید دید؟

بنابراین، درک روانشناسی در سینما به معنای تمرکز بر «رفتار» شخصیت‌ها به عنوان پنجره‌ای به دنیای درونی و افکار آن‌هاست. این نگاه، فیلم دیدن را از یک تجربه صرفاً سرگرم‌کننده به یک تحلیل جذاب از انسان تبدیل می‌کند و به ما ابزاری می‌دهد تا عمیق‌ترین لایه‌های یک شخصیت را کشف کنیم.

دفعه بعد که فیلمی را تماشا می‌کنید، به جای اینکه فقط به دیالوگ‌ها گوش دهید، به کدام رفتار ظریف یک شخصیت دقت خواهید کرد تا افکار پنهان او را کشف کنید؟