• بی بی منور پروانه حسینی

نمادگرایی آینه به بهانه نمایش فیلم “مسافران” به کارگردانی بهرام بیضایی

واژه لاتین speculum (آینه) ریشه‌ی واژه‌ی speculation (باریک‌اندیشی و تأمل) است. در اصل، این واژه به‌معنی رصد آسمان و حرکت ستارگان به کمک یک آینه بوده است. sidus (ستاره) نیز ریشه‌ی واژه‌ی considerathon (ملاحظه و نگرش) است که از نظر ریشه‌شناسی به‌معنی نگریستن به مجموع کواکب است. از این‌جا معلوم می‌شود که آینه به‌عنوان یک سطح بازتابنده، پشتوانه‌ی نمادگرایی در زمینه‌ی شناخت و آگاهی است. آینه بازتاب حقیقت، صمیمیت، درون قلب و آگاهی است. بر روی آینه‌ای در موزه‌ی “هانوی” نوشته شده: هم‌چون خورشید، ماه، آب، طلا، روشن و درخشان باش و بازتاب آن‌چه در دل داری. همین عقیده در حکایات عرفانی غرب و در اشعار “مالارمه” آمده است.

طبق عقیده‌ی بوداییان “یاما” (شاه سرزمین مردگان) برای بررسی “کارما” از آینه استفاده می‌کند.

آینه ابزار اشراق است و در واقع نماد فرزانگی و آگاهی است. آینه‌ی پوشیده از گرد و غبار، آینه‌ی روحی کدر حاصل از جهالت است.

در آیین بودایی تبت، آینه‌ی بزرگ نشانه تعلیم اسرار الهی است.

در کلام الهی آینه نماد ظهور و بازتابنده‌ی خرد خلاق است و هم‌چنین نماد اندیشه‌ی الهی که مظهریت را منعکس می کند، مظهریتی که به‌صورت خودش خلق کرده است.

در رسالات عارفان مسیحی و مسلمان، قلب انسان آینه‌ای است که خدا را منعکس می‌کند، به عقیده‌ی بودایی‌ها، آینه قلب منعکس‌کننده‌ی ماهیت بوداست و به عقیده‌ی دائویی‌ها (آیین مذهبی – عرفانی چین باستان که بنیانگذار آن “لائوتسو” بود) بازتابنده‌ی آسمان و زمین است.

آینه، نماد خورشید هم هست و هم‌چنین نماد ماه، چرا که ماه مانند آینه بازتابنده‌ی نور خورشید است.

مشهورترین آینه‌ی خورشیدی، آینه‌ی اسطوره‌ی ژاپنی “آماتراسو” است . آینه‌ی “آماتراسو” نور الهی را از غار خارج می‌کند و آن‌را بر جهان می‌تاباند.

در نمادگرایی سیبری، دو آینه‌ی عظیم آسمان، بر جهان می‌تابند و این بازتاب را “شمن” (روحانی یکی از مذاهب اولیه‌ی شمال شرقی آسیا و اروپا . در مذهب بر این باورند که خدایان، شیاطین، ارواح نیاکان و … برای خیر و شر نوع بشر فقط از طریق شمن‌ها یا مردان روحانی عمل می‌کنند) به نوبه‌ی خود به کمک آینه دریافت می‌کند.

در سنت ودایی (ودا کتاب مقدس هندوها است) آینه نماد توالی شکل‌ها و نماد مدت محدود و همواره متغیر موجودات است.

در متون هندو آمده که همسانی در تفاوت است. نور نیز مانند شیوا در آب منعکس می‌شود اما در آن فرو نمی‌رود.

آینه واقعیت را با تصویری معکوس نشان می‌دهد و در چین، نماد بی‌فعلی فرزانگان است.

آینه در چین به‌عنوان نماد قمری و مونث علامت شاهبانو است، چرا که آینه، آتش خورشید را می‌گیرد و بازمی‌تاباند. از سویی دیگر آینه علامت هماهنگی در وصلت زناشویی است.

آینه‌ی شکسته، نماد جدایی است.

دائویی‌ها به آینه‌ی جادو معتقدند که به‌نظر آن‌ها ماهیت واقعی تاثیرات شرورانه را آشکار می‌کند و آن‌ها را دفع می‌کند و در مقابل آن‌ها از فرد حمایت می‌کند. به همین دلیل است که هنوز هم بر سر در خانه‌ها، آینه‌ای هشت‌پر می‌آویزند و در چین نماد واسط میان آینه‌ی مدوّر (آسمان) و آیینه‌ی مربع (زمین) است.

در ژاپن، آینه نماد خلوص کمال روح است. روحی بدون آلودگی و بازتاب خود بر آگاهی است و هم‌چنین نماد ایزدبانوی خورشید.

آینه‌ی مقدس در معابد “شینتو” مثل صلیب است در کلیساها. آینه، یکی از مختصات ویژه‌ی تخت سلطنت است و آینه‌ی مقدس در قصر امپراطور ژاپن در ساختمانی مخصوص نگهداری می‌شود.

در یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های تفال از آینه‌ی جادو استفاده می‌کردند و عده‌ای عقیده دارند که این شیوه از ایران متدوال شده است.

بنابر افسانه‌ای، فیثاغورث، یک آینه‌ی جادو داشته و قبل از تفال با آن، مانند جادوگران، آن‌را مقابل ماه قرار می‌داده است. استفاده از این آینه‌ی جادو برخلاف تفال با ارواح، نوع ساده‌ای از احضار ارواح بوده است زیرا افرادی در آن منعکس می‌شدند که هنوز وجود نداشته‌اند یا عملی را به انجام می‌رساندند که می‌بایست در آینده انجام شود.

به‌دلیل شباهت میان آب و آینه، برهمنان از آن اغلب برای جادو استفاده می‌کردند به‌عنوان مثال از تکه‌ای آینه در آیین باریدن باران استفاده می‌شد. در تفال، از آینه یا از سطح آب برای سوال از ارواح استفاده می‌شد.

در کنگو، فالگیران از طریق پاشیدن خاک چینی بر سطح آینه یا بر سطح یک کاسه آب، تفال می‌کردند. در آسیای میانه شمن‌ها تفال با آینه را از طریق حرکت دادن آینه در مقابل خورشید یا ماه انجام می‌دهند زیرا به گمان آن‌ها خورشید یا ماه خود دو آینه هستند و آن‌چه را که بر روی زمین می‌گذرد منعکس می‌کنند. به‌علاوه لباس شمن‌ها اغلب با آینه تزیین می‌شود چرا که به عقیده‌ی آنان، آینه اعمال آدمیان را منعکس می‌کند و یا از شمن در طول سفرش در مقابل ارواح خبیثه محافظت می‌کند.

افلاطون روح را به‌صورت آینه می‌داند. به عقیده‌ی او تصویر یک موجود به مثابه‌ی یک آینه در معرض دریافت تاثیراتی از روح خودش است و انسان همانند یک آینه زیبایی یا زشتی را بازمی‌تابد.

“عطار” جسم را در کدورتش چون پشت آینه می‌داند و روح را سطح صیقلی آن. در مورد این دو صورت آینه، “مولانا” می‌گوید: و حق تعالی ضد نداشت … پس، این عالم را آفرید که از ظلمت است تا نور او پیدا شود.

براساس نظریه‌ی عالم اصغر، که صورت عالم اکبر است انسان و کائنات همان حالت دوسویه‌ی آینه را پیدا می‌کنند. ابن عربی می‌گوید: همان‌طور که جوهر هر فرد در ذات حق منعکس است ذات حق در جوهر فرد بازمی‌تابد.

از سوی دیگر مضمون آینه‌ی جادویی که دیدن گذشته، حال و آینده را ممکن می‌سازد مضمونی قدیمی است. بنا به گفته‌ای جام جم در واقع یک آینه بوده و نماد قلب سالک است.

در قدیم، آینه فلزی بوده و نماد قلب و زنگار، نماد گناه و صیقل، نماد تزکیه‌ی روح.

آینه‌ی عروسی، آینه‌ی بی‌بی مریم خوانده می‌شد. در افغانستان و پاکستان برای شگون خواستگاری در انتهای تالار عروسی آینه‌ای بر دیوار آویخته می‌شود و عروس و داماد باید از دو در مختلف وارد شوند و بجای نگاه مستقیم به همدیگر باید هر یک دیگری را اُریب در آینه نگاه کند. این عمل به این معنی است که آن‌ها هم‌دیگر را در بهشت می‌بینند.

به عقیده‌ی متصوفه، تمامی جهان مجموعه‌ی آینه‌هایی است که در آن ذات حق به اشکال مختلف نمایانده می‌شود و به درجات مختلف اشعه‌ی ذات خدا را باز می‌تاباند. آینه‌ها نماد امکاناتی هستند که ذات خداوند در اختیار دارد تا متجلی شود، امکاناتی منبعث از فضیلت بی‌انتهایش.

آینه، نماد مبادله‌ی آگاهی‌هاست. در حدیث معروفی آمده است: “المومن مرات المومن” یعنی مومن آینه‌ی مومن است. سالک، هرچه سطح آینه‌ی روح را صیقل دهد می‌تواند با خلوص هر آن‌چه پیرامون اوست حتی پنهان‌ترین فکر دیگری را منعکس کند.

• بی‌بی منور پروانه حسینی
• بهمن ۱۳۸۶

• ارسال: ۸۶/۱۱/۲۰

بازدیدها: ۲۹