واکاوی فیلم «دلیجان»

این برنامه برای افراد مصمم و با اراده طراحی شده است!

دلیجان (به انگلیسی: Stagecoach) فیلمی در ژانر وسترن و درام ساختهٔ جان فورد در سال ۱۹۳۹ با شرکت کلر تروور و جان وین است. فیلمنامه آن از داستان کوتاهی به نام «دلیجانی به مقصد لردزبرگ» اثر ارنست هیکاکس اقتباس شده‌است. این فیلم در بعضی رأی‌گیری‌ها برترین وسترن تاریخ سینما شناخته شده است.

نگرش در حکم همه‌چیز است!

بسیار سپاسگزارم که این فرصت را به من دادید تا به‌عنوان یک علاقه‌مند به سینما، به تحلیل یکی از بی‌تردید برترین و تاثیرگذارترین فیلم‌های تاریخ بپردازم. فیلم «دلیجان» (Stagecoach) ساخته جان فورد (۱۹۳۹) فقط یک فیلم وسترن عالی نیست؛ بلکه فیلمی است که خود، تعریف کننده و احیاکنندهٔ ژانر وسترن و نقطهٔ عطفی در کارنامهٔ دو غول سینما، جان فورد و جان وین بود. در ادامه، این شاهکار را از جنبه‌های مختلف موشکافانه بررسی می‌کنم.

خلاصه‌ای از داستان و زمینهٔ تاریخی

فیلم داستان گروهی نامتجانس از مسافران را روایت می‌کند که سوار یک دلیجان می‌شوند تا از شهر «تانتو» به «لردزبرگ» سفر کنند. آنان در میانهٔ راه و در شرایطی که خطر حملهٔ سرخپوستان آپاچی به رهبری جرونیمو وجود دارد، مجبور به ادامهٔ مسیر بدون محافظت نظامی می‌شوند. در طول این سفر پرحادثه، «رینگو کید» (با بازی جان وین)، که از زندان فرار کرده و به دنبال انتقام است، به جمع آنان می‌پیوندد.

جان فورد هنگام ساختن این فیلم، حدود ۱۲ سال بود که فیلم وسترن نساخته بود و قصد داشت با افزودن عمق دراماتیک و شخصیت‌پردازی، این ژانر را متحول کند و توجه طیف وسیع‌تری از تماشاگران، از جمله زنان، را جلب نماید. انتخاب جان وین برای نقش اصلی نیز برخلاف میل استودیو و با اصرار شخص فورد انجام شد و این تصمیم، سرآغاز تبدیل وین به یک اسطورهٔ سینمایی بود.

تحلیل ساختار و مؤلفه‌های هنری

۱. کارگردانی و ساختار روایی استادانه:

جان فورد در این فیلم ساختاری متقارن و دقیق مانند چرخ یک دلیجان خلق کرده است.منتقد بزرگ، آندره بازن، دربارهٔ این فیلم نوشته: «دلیجان نمونه‌ای است از بلوغ یک سبک که به کمال کلاسیک خود رسیده است… مانند چرخی که چنان بی‌نقص ساخته شده که در هر حالتی روی محور خود به تعادل باقی می‌ماند». سفر دو روزهٔ فیلم با توقف‌ها و حرکت‌های منظم، نظمی ساعت‌گونه به اثر بخشیده و فضای محدود درون کالسکه به صحنه‌ای برای نمایش کشمکش‌های اجتماعی و اخلاقی تبدیل می‌شود.

۲. شخصیت‌پردازی عمیق و نمادین:

قدرت اصلی فیلم در شخصیت‌پردازی آن نهفته است.فورد با قراردادن نمایندگان مختلف طبقات اجتماعی (از یک روسپی و دکتر الکلی تا بانکدار و زنی محترم) در یک فضای محدود، به بررسی ماهیت انسان تحت فشار می‌پردازد. مرزهای اجتماعی در مواجهه با خطر محو می‌شود و ذات واقعی افراد، که اغلب در تضاد با جایگاه اجتماعیشان است، آشکار می‌گردد.

· تحول شخصیت‌ها: دکتر بون (با بازی درخشان توماس میچل) که یک الکلی است، در بحرانی‌ترین لحظه مهارت خود را بازمی‌یابد و نوزاد را به دنیا می‌آورد. دالاس (با بازی کلر تروور)، که از جامعه طرد شده، مهربانی و نجابت واقعی‌اش را نشان می‌دهد.

· استفاده از آرک‌تایپ‌ها: فیلم با وجود استفاده از تیپ‌های آشنا (روسپی دل‌رحم، بانکدار حریص)، با عمق بخشیدن به این شخصیت‌ها، آن‌ها را جاودانه کرد و به الگویی برای دهه‌ها پس از خود تبدیل نمود.

۳. صحنه‌های اکشن و بدلکاری انقلابی:

صحنهٔ حملهٔ سرخپوستان به دلیجان یکی از مشهورترین و تاثیرگذارترین سکانس‌های اکشن تاریخ سینماست. طراحی بدلکاری‌های خیره‌کننده توسط یاکیما کانوت، استانداردی جدید برای فیلم‌های بعدی تعیین کرد. یک سکانس خاص که در آن یک سوار آپاچی از اسب بر روی اسب‌های دلیجان می‌پرد و پس از هدف قرار گرفتن، زیر چرخ‌های آن له می‌شود، به‌عنوان یک شاهکار بدلکاری بدون جلوه‌های ویژه مدرن در یادها مانده است.

۴. تصویربرداری و استفاده از لوکیشن:

فیلم‌برداری دردرهٔ مانیومنت (Monument Valley) توسط برت گلنون، چهره‌ای اسطوره‌ای و همیشگی به این فیلم و به ژانر وسترن بخشید. تضاد بین عظمت سنگ‌های سر به فلک کشیدهٔ دره با کوچکی و آسیب‌پذیری دلیجان و مسافرانش، نمادی بصری از تقابل انسان با سرنوشت و طبیعت خشن است. این مکان پس از این فیلم، به امضای بصری جان فورد تبدیل شد.

نقاط قوت و ضعف

برای درک کامل این شاهکار، نگاه متعادلی به جنبه‌های مثبت و نقدهای وارد بر آن ضروری است.

نقاط قوت:

· احیای ژانر وسترن: این فیلم، وسترن را از حالت فیلم‌های سری‌بی (B-Movie) خارج کرد و به آن حیثیت هنری و دراماتیک بخشید.

· شخصیت‌پردازی پیچیده: ارائهٔ شخصیت‌هایی چندبعدی که در طول داستان متحول می‌شوند.

· تأثیرگذاری بی‌بدیل: الهام‌بخش نسل‌های بعدی فیلم‌سازان بود. اورسن ولز گفته است که پیش از ساختن «همشهری کین»، این فیلم را حدود ۴۰ بار تماشا کرده تا ریتم و اصول کارگردانی را از آن بیاموزد.

· عملکرد تاریخی: این فیلم باعث شکل‌گیری یکی از بزرگترین و پرنفوذترین دوستی‌های تاریخ سینما بین جان فورد و جان وین شد.

نقدها و ضعف‌ها:

· تصویر یک‌بعدی از سرخپوستان: بزرگ‌ترین نقد وارد به فیلم، نمایش سرخپوستان آپاچی به عنوان «وحشی‌هایی» شرور و فاقد هرگونه عمق یا انگیزهٔ انسانی است. این بازتاب دیدگاه رایج و محدود دوران خود است. جالب است که فورد در سال‌های پایانی عمرش در فیلم «پاییز قبیله شاین» (Cheyenne Autumn) سعی در جبران این نگاه داشت.

· استفاده از کلیشه‌ها: برخی از تیپ‌های شخصیتی (مثل بانکدار حریص) اگرچه به خوبی اجرا شده‌اند، اما امروزه ممکن است کمی کلیشه‌ای به نظر برسند.

هرگز از یادگیری دست نکشید.

جایگاه نهایی و میراث فیلم

«دلیجان» در اسکار سال ۱۹۴۰ برندهٔ دو جایزه (بهترین بازیگر مکمل مرد برای توماس میچل و بهترین موسیقی متن) و نامزد شش جایزهٔ دیگر از جمله بهترین فیلم و بهترین کارگردانی شد. اما میراث آن فراتر از جوایز است. این فیلم به‌عنوان «اولین وسترن بزرگ» شناخته می‌شود. دلیجان تنها یک ماجراجویی مهیج نیست؛ بلکه تابلوی متحرکی از جامعهٔ آمریکایی است که در دل یک وسترن کلاسیک ریخته شده است. این فیلم با کمال تکنیکی، عمق روایی و قدرت تأثیرگذاری بی‌همتا، به‌حق در بسیاری از نظرسنجی‌ها «برترین وسترن تاریخ سینما» نام گرفته است.

برای مطالعهٔ بیشتر، فیلم‌نامهٔ این فیلم به همراه نقدهایی بر آن و داستان کوتاه اصلی («دلیجانی به مقصد لردزبرگ» اثر ارنست هیکاکس)، با ترجمهٔ ونداد الوندی‌پور توسط نشر نی در ایران منتشر شده است.

اگر مایل باشید، می‌توانم تحلیل فیلم‌های کلاسیک تاثیرگذار دیگری مانند «همشهری کین» اورسن ولز یا «خوشه‌های خشم» (که آن هم ساختهٔ جان فورد است) را نیز برای سایت شما آماده کنم.