وداع با پدر عکاسی خراسان 

ابراهیم ذهبی مشهدی معروف به «سیاح» فرزند اسماعیل از پیشکسوتان عکاسی خراسان بود. وی در سال ۱۳۰۱ش. درشهر بخارا متولد شد. پدر بزرگش حاج میرزاهاشم جواهری از ثروتمندان بخارا و در دستگاه امیر بخارا جواهر شناس بود و پدرش در شهر بخارا طلافروشی داشت.

ابراهیم سیاح در مصاحبه‏ ای با بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی جریان مهاجرت به ایران را چنین بیان کرده است. «بعد از انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷م. حدود چهار یا پنج سال داشتم که کمونیست‏ها به خانه ما حمله کردند. در این موقع پدربزرگم پرچم ایران را بالا کشید و گفت: ما تبعه ایران هستیم و حق ندارید اموال ما را ببرید. خانواده ما از طریق مرز باجگیران وارد ایران شدند و سپس بخاطر علاقه به علی ابن موسی الرضا(ع) به شهر مشهد عزیمت کردیم. و در کوچه چهنو ساکن شدیم.(۱)

این پیش کسوت عکاسی تحصیلات ابتدایی را تا سال ۱۳۱۶ در مدرسه ملی محمدیه سعادت واقع در بازار سرشور گذرانده است. او در همین ایام است که پدر و مادرش را از دست می دهد. او بخش دیگری از تحصیلاتش را در مهدیه حاجی عابدزاده فراگرفته است.

سیاح عکاسی را از سن ۱۵سالگی زیر نظر دایی خود، محمد حسین عالم زاده، که او نیز ازمهاجران شوروی و یک عکاس معمولی و آماتور بود، شروع می کند.
او در این زمینه گفته است: «من یک دائی داشتم در خارج (شوروی) که عکاس بود. وقتی او به ایران آمد، یک روز که زیر نور آفتاب خوابیده بود، من عکسی از وی گرفتم و او به من نگاه کرد- خدا بیامرزدش، دائی ام مرده- از آن روز من دیگر عکاسی را شروع کردم و به این صورت بود که اولین عکسم را در ۱۵ سالگی از او گرفتم و به تدریج در کنارش عکاسی را آموختم.»(۲)

ایشان عکاسی را به عنوان یک شغل و حرفه با تهیه عکس از متقاضیان شناسنامه در اداره آمار و ثبت احوال ادامه داد. حدود سال۱۳۲۸ش مغازه عکاسی خود را به نام «عکاسی سیاح» در فلکه جنوبی دایر نمود. پس از تخریب اطراف حرم در دهه ۱۳۵۰ش مغازه خود را به فلکه آب منتقل کرد.

آقای ذهبی از ابداع کنندگان سبک عکاسی حرم و بارگاه است. وی در مرور خاطراتش درباره این موضوع گفته است.

«در زمان رضاشاه که دور فلکه حضرت را خراب کردند و مانع عکاسی در مجموعه حرم شدند، پرده‏ها را ساختم. یک نقاشی بود به نام آقای دیدین‏فر که مغازه‏اش در خیابان امام خمینی(ره)، روبروی اداره کل آموزش و پرورش خراسان بود. نقاشی‏های پرده‏ها را از روی عکس‏هایی که من از مجموعه حرم گرفته بودم در اندازه‏های ۲*۲متر به صورت چهارگوش نقاشی می‏کرد. نقاشی‏ها بیشتر مربوط به گنبد و گلدسته، صحن نو، صحن کهنه و ضامن آهو بود. زائران که اغلب از شهرستان‏ها و روستاها بودند پس از انتخاب پرده مورد نظر و نوع پوشش جلوی تصاویر نقاشی شده می‏ایستادند و عکس می گرفتیم.»

ایشان با روزنامه خراسان نیز همکاری داشته‏است. عکس وی به عنوان سقای پیر در سال۱۳۳۶ش. برنده مقام اول عکاسی شد. این عکس تصویریک پیرمرد سقا در منطقه کلات خراسان است که توانست تندیس یکی از مهم‌ترین مسابقات عکاسی آمریکا را از آن خود کند.

وی با امضای قراردادی در دهه بیست با آستان قدس رضوی با استفاده از دوربین های فانوسی و شیشه‏های حساس شده به نور، مبادرت به تهیه عکس‏های از اماکن حرم مطهر امام رضا (ع) کند.
کیارنگ علائی از مدرسان عکاسی در ارتباط با آثار سیاح معتقد است که فعالیت‌های عکاسی استاد ذهبی را می توان به سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرد:
یکی از این سه، ژانر «عکاسی زیارتی» است که مورد توجه ویژه ابراهیم ذهبی بود و به نوعی می‌توان گفت که این هنرمند از بنیان‌گذاران عکاسی زیارتی در ایران بوده است.

یکی دیگر از گونه‌هایی که ذهبی در آن فعالیت می کرد،‌ عکاسی از مناظر شهری است. وی به دلیل علاقه و ارادتی که به فضاهای شهری و به ویژه معماری سنتی مشهد داشت، عکس‌های بسیاری از ساختمان‏های قدیمی و مناظر شهری مشهد به ثبت رسانده و معتقد بود که این ساختمان‏ها و مناظر شهری به زودی تغییر پیدا می‏کنند یا از بین می‌روند، به همین دلیل اهتمام ویژه‌ای در عکاسی از مناظر شهری مشهد داشت. همچنین‌ عکاسی از طبیعت از دیگر ویژگی آثار مرحوم ذهبی بود و با اینکه درمقایسه با دو گونه دیگر، عکس‌های کمتری در ژانر عکاسی از طبیعت گرفته است، اما یکی از دل‌مشغولی های سیاح در حوزه عکاسی بوده و عکس‌هایی که او از منطقه طرقبه و کلات گرفته، مثال‌زدنی است.(۳)

ذهبی در سال ۱۳۲۵ش در سن ۲۲سالگی ازدواج می‏کند که حاصل آن ۴ پسر و ۵ دختر است. از فرزندان او تنها موسی‏الرضا ذهبی شغل پدرش را ادامه می دهد.
استاد ابراهیم ذهبی(سیاح) در سن ۹۱ سالگی در حالی که ۱۵ سال بود که دست از عکاسی کشیده بود در صبح روزسه شنبه ۲۸ خرداد۱۳۹۲در مشهد در گذشت و در آرامگاه خواجه ربیع به خاک سپرده شد.

۱- نظرزاده، محمد. تاریخچه عکاسی در آستان قدس(مصاحبه با آقای ابراهیم سیاح). دفتر اسناد جلد چهارم. ص۳۲۵-۳۴۴
۲- بخشی از گفتگوی ابراهیم ذهبی با فصلنامه عکس آبرنگ
۳- روزنامه شهرآرا ۲۹خرداد۱۳۹۲

غلامرضا آذری خاکستر

http://ohwm.ir/show.php?id=1814