دستگاه های هفتگانه موسیقی ایرانی چه طور کار می کنند؟

شور و نوایی برپاست

ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل می شود. قسمت اصلی اش شامل هفت تا دستگاه می شود هر کدامشان حال و هوا و البته طرفداران خاص خودشان را دارند. این هفت دستگاه، موسیقی اغلب نواحی ایران را دربر می گیرند و خیلی از آهنگ های نوستالژیک دوران کودکی مان را هم در دل خود جای داده اند.

۱- شور

خیلی از آهنگ هایی که در جشن ها پخش می شود، در همین دستگاه شور ساخته شده اند. همانطور که از اسمش هم پیداست، موسیقی این دستگاه پر است از شور و انرژی. شور یکی از دستگاه های بسیار بزرگ موسیقی ایرانی به حساب می آید که حال و هوای آن به موسیقی ایرانی به حساب می آید که حال و هوای آن به موسیقی منطقه مازندران نزدیک است. البته این دستگاه نغمه هایی ملهم از موسیقی مناطق مرکزی ایران و کردستان هم شنیده می شود.

نمونه: آلبوم یاد ایام و به خصوص خود تصنیف یاد ایام یکی از نمونه های خوب دستگاه شور است. آلبوم «زیباترین» علیرضا افتخاری و «مرا عاشق» شهرام ناظری هم دو نمونه مشهور دیگر از این دستگاه بزرگ هستند.

۲- نوا

به علت شباهتی که به دستگاه شور دارد، شناختش کمینموگاهی نیاز دارد. در واقع اگر دستگاه شور را خوب بشناسید می توانید به تفاوت نغمه های نوا با شور پی ببرید. با این حال اگر دلتان یک شور و حال حسابی می خواهد، می توانید پیگیر آهنگ های این دستگاه هم بشوید.

نمونه: تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» از محمدرضا شجریان دو نمونه از این دستگاه هستند. «کنسرت نوا» از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» باز هم از حسین علیزاده از دیگر نمونه های این دستگاه هستند.

۳- ماهور

ماهور یکی از دستگاه های گسترده موسیقی ایرانی محسوب می شود که حال و هوای کاملا شادی دارد. اگر دلتان می خواهد با شنیدن یک موسیقی سنتی حسابی روح و روانتان شاد بشود، آهنگ هایی از این دستگاه را گوش کنید که اتفاقا نمونه های زیادی هم دارد.

بعضی از زبان شناس ها می گویند واژه «ماهور» تغییر یافته واژه «ماژور» یکی از گام های اصلی موسیقی غربی است. جالب اینجاست که حال و هوای هر دویشان هم مشابه است. این دستگاه چند بخش دارد که بعضی بخش هایش به موسیقی منطقه سیستان و بلوچستان، بعضی هایش به موسیقی خراسان و لرستان و یک قسمت های دیگرش هم به موسیقی آذری آذربایجان نزدیک است.

نمونه: آهنگ معروف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داوود یکی از نمونه های شناخته شده این دستگاه است. مرتضی نی داوود، یکی از شاگردان خوب میرزا حسینقلی و درویش خان خودش هم یکی از ردیف دان های موسیقی ایرانی بوده. شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده اند.

۴- چهارگاه

بعضی از دستگاه ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارند ومعمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل آدم می چسبد. چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح ها اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ های این دستگاه را اول صبح یا در زمان خمودگی و کسالت گوش کنید تا انرژی تان برای یک روز کامل جفت و جور بشود.

نمونه: قطعه معروف «سلام» کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به زیبایی اجرا شده، نمونه ای زیبا از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که خیلی هایمان سال ها اول صبح هایمان را با آنها شروع کرده ایم، بدون اینکه بدانیم در این دستگاه ساخته شده اند. آلبوم «دستان» محمدرضا شجریان هم در این دستگاه کار شده. قطعه بی کلام «دخترک ژولیده» علینقی وزیری هم در این آلبوم مثال خوبی برای آشنایی با فضای چهارگاه است.

۵- همایون

یکی از دستگاه های بسیار غمگین ایرانی که میزان غمش از آواز دشتی هم بیشتر است! اگر بغض توی گلویتان گیر کرده و بهانه می خواهید برای اینکه هر آنچه در دل دارید بیرون بریزید، یکی از آهنگ های این دستگاه را پلی کنید و سر و صورتتان را بسپارید به سیل اشک.

نمونه: قطعه «شد خزان گلشن آشنایی» جواد بدیع زاده و آهنگ معروف «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شده اند. آهنگ «کاروان» شهرام ناظری که بارها در تلویزیون بر روی نماهنگی مرتبط با شهدای جنگ تحمیلی شنیده شده هم یکی دیگر از نمونه های این دستگاه است.

۶- راست پنجگاه

یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده. راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهور دارد. توی حرکت نت هایی که برای گوشه های هر دستگاه نوشته شده یک روند مشخص بالارونده یا پایین رونده وجود دارد. نت های موجود در دستگاه راست پنجگاه و ماهور کاملامشترک هستند اما این حرکات و گردش ملودیشان است که با هم فرق دارد.

نمونه: آلبوم «چشمه نوش» و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز» دو نمونه خیلی خوب این دستگاه هستند.

۷-سه گاه

عموما آنچه در دستگاه چهارگاه زده می شود تقریبا با همان اسامی و روش ملودی ، در سه گاه زده می شود و چون گام در اینجا فرق نموده ، این است که تفاوت بسیار می نماید.سه گاه به معنای اول صبح یا همان سحر است.این دستگاه از قدیم بیانگر فراق و جور معشوق بوده و جنبه عرفانی دارد.

نمونه: قطعهٔ «من از روز ازل» ساختهٔ مرتضی محجوبی دارای نغمه‌ای بسیار تاثیرگذار و غم انگیز است. قابل ذکر است که آهنگهای شادی آور در سه گاه فراوان هستند از جمله «چهار مضراب مخالف سه گاه» اثر زنده یاد پرویز مشکاتیان
ردیف آوازی ایران از دیدگاه روانشناسی :

هنر آواز ایرانی بازتاب درون فرد خواننده است در پیوند شعر و موسیقی،که کلام با نوا ترکیب میشود.

آگاهی داشتن به روانشناسی ردیف موسیقی آوازی ایران یکی از ارکان اصلی موسیقی کلامی محسوب میشود ،که هر آهنگساز و خواننده بایستی آگاهی لازم از این بعد را دارا بوده تا بتواند درراستای اجرای عملی موسیقی قدم مثبت و صحیح بردارد.

این هم برداشتی جدید از حالات روانی دستگاهها و آوازهای ایرانی از نگاه روان شناسی و ارکان آن :

۱-دستگاه شور: آگاهی- درک- تفکر و اندیشه

۲-آواز دشتی: سوز و گداز- گریه و مویه

۳-آواز ابوعطا: گله وشکایت

۴-آواز افشاری: افسوس و حسرت- هجران از معشوق

۵-آواز بیات ترک: تعلیم- شادی درون

۶-دستگاه همایون: متانت- سربلندی- نصیحت و پذیرش

۷-آواز بیات اصفهان: اوج احساس

۸-دستگاه سه گاه: بزم و شادمانی- شور و شوق

۹-دستگاه چهارگاه: ستیز و جنگ، حتی رو در روی معشوق- مقاومت و پیروزی- تلاش در رسیدن به آرزوهای دیرین عاشقی

۱۰-دستگاه ماهور: رویا پردازی- پرش از قله شادی به همراه ذهنی رویایی- آرزو

۱۱-دستگاه نوا: رازداری- حکایت

۱۲-دستگاه راست و پنجگاه: ستایش معبود (خدا)- بزرگمندی و تعریف*آواز اصفهان

حالت : مناجات با خدا ، متفکرانه
رنگ : سبز روشن
عنصر : شعله آتش
زمان شنیدن : قبل از طلوع آفتاب

آواز اصفهان مرموز ، عمیق ، راز و نیاز با خدا و متفکرانه است . آواز اصفهان وصف عشقی عرفانی ، ندامت عشق و حست عشق گذشته است .

*دستگاه نوا

حالت : صلح آمیز ، آرام ، مقدس ، هشدار دهنده
رنگ : شفاف
عنصر : آتش همراه باد
زمان شنیدن : آخرشب

دستگاه نوا خاطرات دوری از عشق گذشته را بیان می‌کند .

نکته : گوشه نهفت در دستگاه نوا به دوره ساسانیان مربوط می‌شود که توسط ابن سینا ذکر شده است .
* همایون

حالت : شاهانه ، اشرافی ، شادان

رنگ : سبز تیره

عنصر : شعله آتش

زمان شنیدن : صبح زود

دستگاه همایون فضایی شاهانه خلق می‌کند و بیان کننده شکوه و گریه عشقی است که در پشیمانی پایان یافته است و نیز بزرگی عشق در حد اعلای آن است .
*دستگاه ماهور

حالت : خوشحال و شاد ، با شکوه ، اشرافی
رنگ : آبی آسمانی
عنصر : باد یا نسیم
زمان شنیدن : بعد از غروب آفتاب

نکته : در دستگاه ماهور ، گام منطبق بر گام ماژور می‌باشد . در راک ماهور می‌توان گریزی به شوشتری زد .
***چهارگاه

حالت : قدرتمند ، قهرمانی ، جشن ، عقل ، تحرک میهن پرستانه
رنگ : زرد طلایی
عنصر : بخار
زمان شنیدن : ۶ تا ۸ صبح

از چهارگاه برای خواندن قطعات حماسی و پهلوانی شاهنامه استفاده می‌شود . چهارگاه تمام شدن عشق و نیز خوشحالی عشق ، لاف وگزاف‌گویی در موفقیت عشق را بیان می کند .
*راست پنجگاه

حالت : تمرکز
رنگ : برنزه روشن
عنصر : زمین
زمان شنیدن : از ۸ تا ۱۰ صبح

راست ‌پنجگاه شبیه ماهور به نظر می‌رسد ، مقامی است برای هدایت به تفکر ، تمرکز و روشنفکری که می‌تواند با دلایل منطقی مجالست کند.
***دستگاه سه‌گاه

حالت : درد ، غصه ، پشیمانی منجر به امید
رنگ : آبی لاجوردی تیره
عنصر : آب
زمان شنیدن : بعد از ظهر تا غروب آفتاب

دستگاه سه‌گاه بیانگر گذشته و موفقیت‌های عشقی و ندامت‌های آن است که منجر به امید می‌شود .
*آواز دشتی

حالت : دلخراش ، شکوه‌آمیز
رنگ : قهوه‌ای
عنصر : زمین

آواز دشتی بازگو کننده عشق یکطرفه ، ناله و حسرت از غم فراق است و زمان شنیدن این آواز از سر ظهر تا ۴ بعد ازظهر است و بسیاری از آوازهای منطقه شمال ایران به ویژه در حاشیه دریای خزر مانند دیلمان و گیلکی به استان گیلان مربوط می‌شود .
*آواز افشاری

حالت : درد ، رنج ، ندامت
رنگ : قهوه‌ای
عنصر : زمین

آواز افشاری بیان کننده شکوه ، گله ، ندامت جدایی را بیان می کند زمان شنیدن این آواز از سر ظهر تا ۴ بعد ازظهر می‌باشد .
*آواز بیات ترک

حالت : نوستالژیک مذهبی
رنگ : سیاه
عنصر : زمین

بیات ترک غم قربت ، حسرت گذشته ، حالتی متفکرانه و مذهبی دارد و بهترین زمان شنیدن این آواز از سر ظهر تا ۴ بعدازظهر می‌باشد . بعضی گوشه‌های ترک برای خواندن آوازهای مذهبی اسلامی نظیر اذان استفاده می‌شود .
*آواز ابوعطا

حالت : محرک

رنگ : بنفش یا قهوه‌ای روشن

عنصر : زمین

زمان شنیدن آواز ابوعطا از سر ظهر تا ۴ بعد ازظهر می‌باشد .

ابوعطا بیان کننده عشق گذشته در یک پیر طریقت با امید و آرزویی بالاست

. *دستگاه شور

حالت : سوزان ، احساساتی ، ملایم ، تسلی بخش

رنگ : سرخ

عنصر : آتش

شور به معنای هیجان و عواطف است ، موقع گوش کردن به آن از صبح تا ظهر بوده و اجرای شور در دستگاه‌ها است .

شور بیان کننده محبت سوزان امواج عشق و هیجان در شادی‌ها و غم‌هاست . تفسیر موسیقیایی شور بازگوکننده تصویری از ناراحتی عاطفی بابت جدایی از معشوق است.