تیم برتون داستانی براساس بیان غلوآمیز و رؤیاپروری از زندگی یک فرد را دستمایه‌ی کار خویش قرار می­دهد. از آن‌جا که افسانه­های بیان شده توسط مرد از خیال­پردازی سرچشمه می‌گیرد، فیلم با یک ساختار خیال‌پردازانه‌ی قوی پیش می­رود و بیننده، خود را در عالم خیال مجذوب حوادث، موجودات و فضا­ها می­گرداند. بدین­سان فیلمی جذاب و پیچیده از مفاهیم و دنیاهای رؤیایی عرضه می­شود تا عموم بینندگان را راضی نگه­دارد.

در این سیر، صحنه­های بسیار گوناگون از دریا، جنگل، شهر رؤیاها، شهر مخروبه، سیرک و غیره را ارائه می­دهد که این تنوع صحنه­ها نیز بر زیبایی کار می­افزاید و در این میان تصاویر جذاب از برکه و دهانه‌ی غار، زیبایی را دو چندان می­سازد. جهش بچه در هنگام تولد و سرخوردن آن برروی سالن بیمارستان، چارچوب تکراری تولد را می­شکند و همسان با ساختار خیال­پردازانه‌ی فیلم، تصویری جذاب و متفاوت از تولد را ارائه می­دهد.

درلابه‌لای این ساختار خیال‌پردازانه، مفاهیمی چند را بیان می­دارد: افسانه و واقعیت و مرز میان آن دو، نسبیت و آگاهی دو عنصر مهم در گذران زندگی، سرنوشت لحظاتی ناخواسته ­از حوادث، تلاش برای دستیابی به امیال و آرزوها، مرگ انتها و امتداد زندگی. این مفاهیم در اطراف “ماهی بزرگ” تبلور یافته­اند و در راستای تفکر “ماهی بزرگ” معنا می­یابند.

“ماهی بزرگ”، افسانه­ای است که فرد از نبرد تخیلی خویش با “ماهی بزرگ” برای فرزند خویش می­گوید. افسانه­ای که فرزند واقعیت­جوی او باور ندارد. همانند افسانه­های دیگر زندگیش که پسر باور نمی­دارد و آرزو دارد که یک‌بار پدر واقعیت را بگوید. او در افسانه­های واقعیت­نمای خویش از چگونه مردن خویش با خبر است و هراس از چگونه مردن خویش ندارد لیکن از خبر زمان مرگ عمه، پدر و مادر خویش هراسان است. آگاهی­هایی که می­تواند ملالت­آور باشد. آری عالم بودن به زمان مرگ خویش و خویشاوندان هراسان کننده است و شاید بهتر است در جهل این موضوع ماند لیکن از چگونه مردن خویش هراسان نیست، به‌خصوص اگر مطلوب و شایسته­گون باشد. او زندگی می­کند تا به این‌گونه مردن دست یابد. او زندگی می­کند تا “ماهی بزرگ” افسانه­ای و به یاد ماندنی شود. او زندگی می­کند تا به بزرگی دست یابد و جاودانه شود. از چگونه مردن می­توان چگونه زیستن را آموخت؛ چگونه مردن، چگونه زیستن را به همراه دارد. “ماهی بزرگ”، افسانه­ای است از واقعیت، جلوه­ای مجازی از واقعیت جاری برای جاودانه شدن. تصویر مرد ایستاده در برکه با نیم­تنه خارج از آب و تصویر نیم­تنه در درون آب، دو تصویر که حکایت از یک واقعیت دارند یکی عینی و یکی مجازی با فصل مشترک که نیمه مجازی در مکان حضور “ماهی بزرگ” است و شکل گرفته از نیمه واقعی. اگر می­خواهی “ماهی بزرگ” باشی نباید شـکار دیگران شوی لازم است مواظب باشی؛ “ماهی بزرگ” درون برکـه می­تواند “ماهی بزرگ” نباشد بلکه “ماهی بزرگ” برکـه باشد. بدین‌سان نسبی بودن مفاهیم طرح می‌شود: بزرگ این برکه بزرگ عالم نیست. طرح نسبی بودن مفاهیم را با مواجهه دو غول در سیرک تأکید می­کند. غول سیرک، همه را مبهوت و شیفته‌ی خویش می­گرداند. اما غول همراه پدر که در سیرک ظاهر می­شود، حتی غول سیرک و مدیر سیرک نیز متحیر او می­شوند. نسبی بودن در گفتار ساده دختر هشت ساله شهر رؤیاها جاری است. او می‌گوید من هشت ساله­ام و تو هیجده ساله، من هیجده شوم، تو بیست و هشت ساله می­شوی، من بیست و هشت و تو سی و هشت، من سی و هشت و تو چهل و هشت، پس اختلاف ما چندان نیست.

آری بزرگی نسبی است و اگر می­خواهی بزرگ و بزرگ­تر شوی، وسعت دید و محیط خود را باز و بازتر گردان تا در مواجهه با ماهی­های دریاها و اقیانوس‌ها کوچک ننمایی، برای بزرگ و بزرگ‌ترشدن و دستیابی به بهتر، باید در سختی­های بیشتری تلاش کنی. تلاش دومین عنصر برای رسیدن به بزرگی. این امر را با عبور پدر از جنـگل ،راه­ناشناخته، به نمایش می­گذارد تا در ورای جنگل، شهری رؤیایی بیابد. شهری زیبا که در آن از ناپاکی خبری نیست و افراد پا برهنه راه می‌روند او در این شهر نمی­ماند زیرا در این شهر سهمی ندارد و او در پی شدن خویش است.

صحنه‌ی پرتاب چوب به پرنده‌ی کلاه­دزد، اصابت چوب به لانه‌ی زنبورها و هجوم زنبوران، درحین کوتاهی و زیبایی مفهوم بازتاب اعمال به افراد را بیان می­دارد و بیانی کوتاه از سرنوشت و تصادف. با حضور او و غول در سیرک، هردو سرنوشت خویش را می­یابند. غول را مدیر سیرک، طالب است لیکن او طالب است در خدمت سیرک باشد تا نشان از دختری که در میان تماشاچیان دیده بیابد. او شیفته است و پس تن به هرکاری در می­دهد مدیر سیرک نیز با آگاهی تدریجی از او بهره­وری می­کند. با آگاهی تدریجی و تلاش، می­توان به آرزوی خویش دست یافت. گرچه حادثه فرعی می­نماید. لیکن آگاهی و تلاش برای دست­یابی به “ماهی بزرگ” ضروری است. عنصر آگاهی را در صحنه‌ی نبرد او در مواجهه با سگ، با پرتاب چوب پس از نبرد و آگاهی به تعلیم دیدگی سگ و هم‌چنین در صحنه‌ی نبرد با دو مأمور دشمن و ایجاد تاریکی و استفاده از دوربین مادون بنفش با تأکید نمایش می­دهد. اما باید در سختی­های بیشتری تلاش کنی. آن‌گاه که نشان دختر را می­یابد او نامزد دارد لیکن او تلاش خود را ادامه می­دهد. با فراهم کردن دشت لاله­های زرد که بسان کوه‌کندن فرهاد می­ماند نظر دختر را جلب می­کند و ضربات مشت نامزد را با صبر تحمل می­کند تا نامزدی به‌هم می­خورد و نامزد سکته می­کند. تمامی ماجرا تلاش، استواری، صبر و استقامت در راه را بیان می­دارد.

آخرین افسانه یا واقعیت، نقش سرنوشت را تکرار می­کند. اگر او در بانک نمی­بود و اسلحه را برنمی­داشت وقایع بعدی پیش نمی­آمد. زود آمدن و دیر آمدن از دست رفتن شانس می­شود. بانک ورشکسته و نمای دستگاه حفاری در پس‌زمینه حاکی از شانس درست او در جایی دیگر است. بالاخره او پولدار می­شود تا خانه­ای بخرد. در سفر به شهر رؤیایی، شهر را خرابه می­بیند. او تلاش می­کند تا شهر را مانند گذشته رونق دهد. دختری که منتظر او بود در شهر رؤیاها، از ترمیم خانه‌ی خود سرباز می­زند اما او تلاش و پشتکار به‌خرج می­دهد تا خانه‌ی او را نیز بسازد. اوست که بعدها راز، بر پسر مرد می­گشاید که گفته­های پدر واقعیت است نه افسانه و یا واقعیتی بوده است که از عنصر خیال گذشته و افسانه می­نماید.

در انتها او در بستر بیماری است اما او می­داند که چگونه می­میرد و در بیمارستان فرزندش با عنصر خیال صحنه مرگ او را شرح می­دهد و عموماً صحنه­های خیال رنگ سردی دارند لیکن این شرح خیالی پسر جان گرفته و رنگ می­یابد. او پدر را از بیمارستان به برکه می­برد همه جمع اند همه آنان که در طول عمر پـدر در افسانه­ها بودند همه استقبال می­کنند تا او به برکه برود و پسرش او را در آب رها سازد تا او یک ماهی بزرگ بشود. آری او بزرگ شده است همه گواه می­دهند که او بزرگ شده است همه آنان که او شهرشان را بازسازی کرد. غول که سرنوشت خود را به کمک او یافت. دختران که او را در جبهه دشمن کمک کردند . همه جمع شدند تا بزرگی او را جشن بگیرند تا او زندگی خود را در قالب دنیایی دیگر “ماهی بزرگ” ادامه دهد. جشن می­گیرند افسانه شدن و جاویدان شدن او را.

حال که پدر افسانه چگونه مردن خود را با زبان پسرش می­شنود جان می­سپارد. او مطمئن است یک عمر تلاش برای ماهی بزرگ شدن واقعیت دارد. او شدن خویش را حس می­کند. در صحنه موازی تدفین او در واقعیت نیز همه آمده اند همه آنها که در افسانه­های او و در واقعیت­های او بودند. تا گواه بر نیکی او باشند تا گواه بر شدن او باشند تا گواه بر اسطوره او باشند.

اما اسطوره شدن نیز نسبی است شاید اسطوره این برکه باشی و شاید اسطوره دریاها و شاید اسطوره جهانیان بدانسان که افرادی در تاریخ بشر یافت می­شوند که اسطوره جهانیان می­باشند و مرز شهر و منطقه و قوم و مذهب خویش را می­شکنند تا جاودانگی خود را در گیتی به اثبات برسانند.

جواد ابوالفضلی: “ماهی بزرگ” Big Fish جاودانگی واقعیت در افسانه
تاریخ ارسال:۲۶ بهمن ۱۳۸۵