دکتر محمدرضا صباغ: مرگ برای من منشا وحشتی دائمی می‌باشد – مهر هفتم Seventh Sea اینگمار برگمان

مهر هفتم (Seventh Sea) شاید یکی از مشهورترین فیلم‏ های اینگمار برگمان کارگردان صاحب نام سوئدی باشد اما، مطمئناً بهترین فیلم او نیست. این فیلم هنوز هم بعد از چهل سال که از ساخت آن می‏گذرد به گونه ‏ای خارق‏ العاده و قابل توجه مسحور کننده است.

فیلم، با نمایی از دریا و صخره‏ هایی بلند و گیج ‏کننده که آن را احاطه کرده‏است، آغاز می‏گردد و لحظه‏ای بعد مرگ با لباسی سراپا سیاه، ایستاده بر ساحل، دیده می‏شود. شوالیه آنتونیوس بلاک ( Antonius Black) ;که اندکی پیش از جنگ صلیبی بازگشته ‏است، از مرگ می‏ خواهد، با او بازی شطرنجی را آغاز کند که شرطش زندگی شوالیه باشد تا اگر او بُرد، زندگی جاودان یابد.

برگمان می‏ گوید: این حرکتی هنرمندانه، حساس و ظریف بود که ممکن بود به شکست منجر شود. ناگهان هنرپیشه ‏ای با صورت سفید، پریده‏رنگ، ظاهر می‏شود، لباسی سر تا پا، سیاه پوشیده و اعلام می‏کند: من مرگ هستم! . در یک درام برجسته همه می‏پذیرند که او مرگ است به‏جای این‏که بگویند: ولمان کن! نمی‏ خواهد سرمان را کلاه بگذاری، تو فقط هنرپیشه با استعدادی هستی که سیاه پوشیده ‏ای، صورتت را سفید کرده‏ای و خودت را به‏ شکل مرگ درآورده‏ای. تو مرگ نیستی! اما هیچ کس اعتراض نکرد و این بود که مرا واقعاً خوشحال کرد و احساس موفقیت نمودم.

برگمان کار را با تئاتر آغاز کرد و بعد از ساختن ده‏ ها فیلم و گذران بیش از نیم قرن در سینما به تئاتر بازگشته ‏است. ایده اصلی فیلم; مهر هفتم; نیز شاید به همان سال‏های اولیه کارش بازگردد.

من در مدرسه مالمو ( Malmoe) معلم تئاتر بودم. تعدادی نوجوان هفت تا ده ساله، در کلاس من بودند. من در جستجوی نمایشنامه ‏ای بودم که به اجرا بگذارم، چون معتقدم ، بهترین روش آموزشی، روش عملی آن است. هیچ چیز نتوانستم پیدا کنم، خوب! بنابراین فکر کردم خودم چیزی بنویسم. نمایشنامه‏ ای نوشتم – نقاشی روی چوب – واقعاً نمایشی ناب و خالص بود. به‏جز یک قسمت، همه نمایش به مقدار زیاد، مونولوگ داشت. دانش‏آموزی برای قسمت کمدی موزیکال، آموزش دیده‏ بود. او صدای‏ آوازی خارق‏ العاده و بسیار زیبایی داشت اما تا دهانش را برای سخن گفتن باز می‏کرد، فاجعه بود. بنابراین من به او یک قسمت بی‏کلام را در نمایش واگذار کردم. او شوالیه‏ای بود که وحشی‏ها زبانش را بریده‏ بودند. من با شاگردانم این کار را روی سن اجرا کردیم. اگر درست به‏ خاطر داشته‏ باشم، تصمیم گرفته ‏شد، فیلمی از این نمایشنامه بسازم، بنابراین شروع به نوشتن فیلم‏نامه کردم. آن روزها وضعیت معده‏ام بسیار خراب بود و در بیمارستانی در استکهلم برای درمان، بستری شده بود م. فیلم‏نامه را در بیمارستان نوشتم و آن‏را به سازمان فیلم‏سازی سوئد ارائه نمودم. جواب آن‏ها می‏دانید چه بود؟ نه متشکریم! . خوب! چه باید می‏کردم؟ اما بعد از موفقیت فیلم لبخند شب تابستان ، به من اجازه داده ‏شد که آن‏را بسازم، مشروط بر اینکه در ۳۵ روز به پایان رسد.

سینمای برگمان و طبیعتاً مهر هفتم، بازتاب بیم‏ ها، امیدها، باورها و ایده ‏آل‏ های دهه‏ های مختلف زندگی او است و این، اصالت هنر برگمان می‏باشد.

واقعیت این است که مرگ برای من منشاء وحشتی دائمی می‏باشد. در زمان مرگ که دیر یا زود خواهد رسید، من از دروازه تاریکی عبور خواهم کرد، جایی خواهم بود که هیچ چیز را نمی‏توانم کنترل کنم. نمی‏توانم پیش‏بینی نمایم و قادر به تغییرشان نخواهم بود. برای بالا بردن جرأتم در برابر مرگ و اولین قدم در مقابله با ترس عظیم از آن، نشان دادن آن به شکل دلقکی سفیدرو بود که سخن می‏گوید، شطرنج بازی می‏کند و هیچ رمز و رازی ندارد.

به‏ علاوه، من‏‏ با اکروت ( Beugt;; Ekero t) که نقش مرگ را بازی می‏ کرد به توافق رسیدیم که مرگ، صورت یک دلقک را با امتزاجی از اسکلت یک جمجمه داشته باشد. برگمان با بهره جستن از چهره مرگ، به موجودیت انسان و اعتقادات مذهبی او می‏اندیشد. شک‏ها، باورها و آرزوهای شوالیه بلاک، برای رسیدن به یقین و معرفت در واقع به کارگردان تعلق دارد و برگمان ، خود به دنبال آن است.

مهر هفتم The Sevent Sealشوالیه شکست خورده از جنگی صلیبی بازگشته ‏است. شدیداً نومید و افسرده است در مرز بین الحاد و ایمان قرار دارد. ایمان به خدایی که تا کنون برایش جنگیده ‏است. شخصیت فیلم – یا شاید خود برگمان – در کشمکشی عمیق و درونی، قرار گرفته ‏است. او برای باز یافتن ایمان‏اش کوششی نمی‏کند، فقط می‏خواهد بداند که خدا وجود دارد یا نه! احتمالاً برای اطمینان از این مسئله، می‏تواند خدا را فراموش کند، حاشا نماید و در درون خود، او را بکشد. دلتنگی درونی او که از شک‏هایش ناشی شده‏ است، بسیار شدید می‏باشد. به‏ طوری‏ که می‏ توان گفت، شوالیه، آن‏ چنان‏ که شاید و باید، در جست وجوی معرفتی برای ایمانش نیست. بیشتر بر این مقصود است که کشمکش درونی‏ اش را بزداید و به آرامش و صلح دست یابد. پس اتفاقی ‏نیست که برگمان خودش فیلم را این‏گونه تعـــریف می‏کند. فیلم، درباره ترس از مرگ است و مرا از ترسی که خود از مرگ دارم، می ‏رهاند.

در سکانس اعتراف آنتونیوس، که مرگ در شکل راهبی در جایگاه، برای شنیدن اعتراف قرار گرفته ‏است و از قوی‏ترین قسمت‏ های فیلم است، این موضوع روشن‏تر بیان می‏ گردد.

توجه به گفتگوهای این دو جالب ‏توجه است.

آنتونیوس:‌ می‏خواهم تا جایی که برایم ممکن است با شما صادقانه سخن بگویم، اما قلب من تهی است.

مرگ: پاسخی نمی‏دهد.

آنتونیوس: این خلأ، چون آیین ه‏ای در برابر من است. می‏توانم خود را در آن بنگرم، حس می‏‌کنم از تنفر و ترس لبریزم.

مهر هفتم The Sevent Sealمرگ: پاسخی نمی‏دهد.

آنتونیوس: به‏ خاطر بی‏تفاوتی‏ام در برابر دیگران، منزوی شده ‏ام. حال در دنیای ارواح زندگی می‏کنم. اسیر رؤیاها و تخیلات شده‏ام.

مرگ: و هنوز هم قصد مردن نداری؟

آنتونیوس: آری دارم!

مرگ: و منتظر چه هستی؟

آنتونیوس: آگاهی، می‏خواهم آگاه شوم.

مرگ: در جستجوی یقین و اطمینان می‏ باشی.

آنتونیوس: هرچه می‏‏ خواهید آن‏را بنامید. این واقعاً ناممکن و باورنکردنی است که خدا را بتوانیم با حواسمان درک کنیم؟ چرا او باید در هاله‏ ای از وعده‏ های ناقص و معجزاتی نامعلوم، پنهان شده‏ باشد؟

مرگ: پاسخی نمی‏دهد. آنتونیوس: چگونه می‏ توانیم آنهایی را که ایمان دارند باور کنیم در حالی‏که خود را باور نداریم. بر آن دسته از مردم که مایلند باور داشته ‏باشند اما نمی‏توانند، چه خواهد رفت و بر آن دسته که نه می‏خواهند باور داشته ‏باشند و نه می‏توانند چه؟

شوالیه با سکوت، منتظر پاسخ می‏ماند. اما کسی سخنی نمی‏گوید. سکوتی کامل برقرار می‏شود.

آنتونیوس: چرا نمی‏توانم خدای درون را بکشم؟ چرا او به حضور در این دنیای محنت‏بار و حقیر ادامه می‏دهد؟ کفر می‏گویم و می‏خواهم با انگشتانم او را قطعه قطعه از قلبم بیرون بکشم. چرا علی‏رغم همه اینها، او وهمی واقعی است که من قادر نیستم خود را از او برهانم؟ به من گوش می‏کنیـد؟

مرگ: گوش می‏کنم!

آنتونیوس: من معرفت می‏خواهم نه ایمان، نه انگاشت، معرفت! می‏خواهم خدا دستش را بر من بگشاید. خود را بر من آشکار کند و با من سخن بگوید.

مهر هفتم The Sevent Sealمرگ: اما او خاموش است!

آنتونیوس: من او را در تاریکی صدا کرده‏ام اما به نظر کسی آنجا نیست.

مرگ:‌ شاید کسی آنجا نیست!;

آنتونیوس: پس زندگی خوفناک است. هیچ‏کس نمی‏تواند در انتظار مرگ زندگی کند و بداند که همه‏چیز، هیچ است.

مرگ: بیشتر مردم هرگز به فراسوی مرگ و پوچی زندگی نمی‏اندیشند.

آنتونیوس: اما روزی نوبت آن‏ها نیز خواهد رسید و در مقابل تاریکی قرار خواهند گرفت.

مرگ: حال تا آن روز برسد!

آنتونیوس: در بطن ‏‏ترس‏ هامان تصویری می‏سازیم و آن‏را خدا می‏ نامیم.

شوالیه به این نتیجه می‏رسد که خدایی وجود ندارد. خدا فقط ترس از مرگ است. خدا را تصور مردمی ساخته تا ترس از مردن را تخفیف دهد و آن‏را از بین ببرد.

با این حال در صحنه پایانی فیلم تغییرات شگرف در باورهای شوالیه پیدا می‏شود. مرگ بازی شطرنج را می‏برد و در دقایق آخرین زندگی، آنتونیوس تقاضای رحمت الهی را می‏کند؛ پروردگارا! تو که جایی وجود داری که باید وجود داشته باشی، بر من رحمت کن. او می‏نالد و می‏گرید.

مانند همه دیگر فیلم‏ هایش برگمان به سادگی، شبهه‏ها و گمان‏هایش را به ما نشان می‏دهد و ما را به خود وامی‏گذارد. شاید شدت ترس شوالیه در برابر مرگ محتوم، سبب می‏شود او به تصورات موهومش پناه ببرد.

برگمان می‏ گوید: مهر هفتم قطعاً از آخرین فیلم‏ های من می‏ باشد که تصورات و گمان‏ه ایم را در مورد ایمان نشان می‏دهد. تصوراتی که از پدر به ارث برده‏ام و از کودکی با من باقی است. زمانی‏ که مهر هفتم را ساختم نیایش‏ها و دعاهایم در برابر کسی و یا چیزی در زندگی، تمرکز مسلم و واقعی یافته ‏بودند و کاری کاملاً طبیعی بود که آنها را ارتقاء دهم.

در فیلم همچون در یک آیینه (از میان‏ آیینه کدر)، تأثیرات کودکی‏ام باقی مانده ‏است و این راه ادامه یافته ‏است.

بازتاب‏های فکری برگمان درباره خدا – بودن یا نبودن – در کارهای بعدیش تکرار می‏ گردد. در هم چون در یک آیینه ، سکوت و بیش‏تر از همه روشنایی زمستان این مسئله بارز است.

مهر هفتم یکی از چند فیلمی است که واقعاً به من نزدیک است و در حقیقت نمی‏دانم چرا؟ مطمئناً فاصله زیادی از یک فیلم عالی دارد. من مجبور بودم؛ با بسیاری از نافهمی‏ ها مقابله کنم. یکی سرعت ساخت آن بود اما به‏هرحال آن را قوی، زنده و جان‏دار می‏دانم. وانگهی من به شکلی احساساتی نظرم را بیان کرده‏ام. بعد از آن زمان، من هنوز هم به مقداری زیاد در حوزه ایمان مذهبی سرگردان می‏باشم.

فیلم با سکانس معروف رقص‏ مرگ در افق پایان می‏ یابد. مرگ، دست شوالیه و دیگر همرامان او را در دست دارد.

کانون تحلیل‌گران سینماسکانس نهایی، زمانی‏که مرگ با شخصیت‏ های فیلم می‏رقصد در هاوزهالو، فیلم‏برداری شد. ما مجبور بودیم کارها را فشرده انجام دهیم زیرا پیش‏بینی کرده‏ بودند که طوفانی در راه است. ناگهان من توده‏ای ابر عجیب و غریب دیدم. گونار فیشر مدیر فیلمبرداری با شتاب; دوربین را در محلی مستقر نمود. تعدادی از هنرپیشه‏ها کنار ما بازگشته بودند و اما تعدادی از زوج‏ها در جایگاه خودشان در حال رقص بودند و هیچ ایده‏ای از آن‏چه اتفاق خواهد افتاد، نداشتند.

صحنه رقص‏ مرگ در زیر ابر سیاه که بعدها، معروف‏ترین سکانس فیلم مهر هفتم نام گرفت در واقع، فی‏ البداهه و فقط در چند دقیقه ساخته شد.

در اینجا، باوری تازه به وجود می‏ آید. مرگ این مردم را به دنیایی می‏برد که انکارش می‏کردند.

• ارسال اول آذر ۱۳۸۳